In de juli-editie van de Solidair, het maandblad van de PVDA, verscheen een artikel(1) over de Russische Revolutie geschreven door David Pestieau en Herwig Lerouge. Die eerste is ondervoorzitter van de partij, de tweede organiseert de jaarlijkse Marxistische Zomeruniversiteit, een belangrijk vormingsmoment voor militanten. Hier publiceren we een reactie van Kyle Michiels die daar enkele jaren geleden een vorming heeft gegeven over de Russische Revolutie. In welke Russische Revolutie willen we de nieuwe generatie militanten vormen?

De 100-jarige herdenking van de Russische Revolutie zal dit jaar noodgedwongen heel wat stof doen opwaaien. Niet enkel marxisten houden zich bezig met de studie van de revolutie. De heersende klasse en haar media lijkt er minstens even geïnteresseerd in – zij het voor andere redenen. Zo twitterde The Economist, het tijdschrift van de Londense beurs: «Vandaag vertoont de wereldsituatie beangstigend veel gelijkenissen met de periode die voorafging aan de Russische Revolutie.» Daarvan is de recente peiling waarin Europese jongeren de vraag wordt gesteld «Zou je deelnemen in een grootschalige opstand tegen de regering ?», een treffende grafische beschrijving. Maar liefst 67% van de Griekse jongeren antwoordden daar zonder verpinken ‘ja’ op, net als 61% Fransen. 34% van de Belgische jongeren ziet het vandaag zitten om dit voorbeeld te volgen.

Misschien is het wel dit sfeertje dat ervoor zorgt dat de heersende klasse (tot hiertoe) al bij al zuinig is geweest in haar aanvallen: ze wilt de arbeidersklasse en de jeugd ongetwijfeld niet op ideeën brengen… Wij daarentegen hebben wel nood aan ideeën, aan een alternatief voor het kapitalistische systeem en hoe dat te verwezenlijken. En daarin neemt de Russische Revolutie, meer dan welke ervaring van de Europese arbeidersbeweging ook, een centrale plaats in.

Van het bijzondere naar het algemene

Het is opvallend dat het artikel van Herwig Lerouge en David Pestieau nagenoeg enkel aandacht biedt aan de specifieke en louter feitelijke aspecten van de gebeurtenissen uit 1917. Dat is natuurlijk nodig. De context van de imperialistische wereldoorlog, de beschrijving van de opeenvolging van gebeurtenissen en de belangrijkste maatregelen die door de revolutionaire regering onder leiding van de Bolsjewieken werden genomen, zijn essentieel om wegwijs te raken in de gebeurtenissen – iets wat de propaganda van de heersende klasse wilt vermijden.

Elk biologisch of sociaal fenomeen vertoont naast haar specifieke kenmerken ook algemene eigenschappen. Dat gaat evengoed op voor de Russische Revolutie. De studie van de revolutie vanuit dit oogpunt maakt het verschil tussen loutere ongebonden historische interesse en vormingsmateriaal voor de revolutionairen van de 21ste-eeuw.

Revoluties zijn kantelmomenten waarin alle maatschappelijke tegenstellingen aan de oppervlakte komen en de loop van de geschiedenis meer dan één versnelling hoger slaat. De onderliggende patronen daarvan te onderscheiden is dan ook geen sinecure. Trotsky was als één van de leiders van de Bolsjewistische Partij in 1917 een bevoorrechte getuige en sleutelfiguur van de revolutie. Hij schreef daarover in zijn Geschiedenis van de Russische Revolutie (1930): «De meest onbetwistbare eigenschap van een revolutie is de directe inmenging van de massa's in de historische gebeurtenissen. In gewone tijden verheft de staat, monarchie of democratie, zich boven het volk; de geschiedenis wordt dan gemaakt door de vaklieden in dit handwerk: vorsten, ministers, ambtenaren, parlementsleden, journalisten. Maar op die keerpunten in de geschiedenis, wanneer de oude orde ondraaglijk wordt voor de massa, doorbreken ze deze hekken die haar van het politieke schouwtoneel scheidt, loopt ze haar traditionele vertegenwoordigers onder de voet en schept door haar inmenging het uitgangspunt voor een nieuw regime. De geschiedenis van de revolutie is voor alles de geschiedenis van het met geweld veroveren van de macht door de massa om haar eigen lot in handen te nemen.»

De dynamiek van een revolutie

Lerouge en Pestieau vermelden in hun artikel dat het initiëel de gematigde linkse partijen waren die in de Soviets de meerderheid behaalden. Dat was op dat ogenblik toch een verrassing. Er wordt geschat dat de Bolsjewieken aan de vooravond van de Eerste Wereldoorlog ongeveer 3/4 van de georganiseerde arbeiders vertegenwoordigen. Toch is deze paradoxale beweging in de richting van de meer gematigde oppositie een fenomeen dat in elke revolutie terugkomt. Dat is te verklaren omdat elke revolutie een massa-fenomeen is. De grote meerderheid van die massa was de jaren ervoor wellicht politiek afzijdig of zelfs apathisch. Bij het uitbreken van een revolutie worden zij echter aan de voorgrond van de politieke strijd gekatapulteerd. Meer nog: het zijn vaak deze lagen die door hun onverhoopte initiatief de aanstoot zijn tot de revolutionaire beweging. Zij komen echter ook met hun vooroordelen in actie, en richten zich in lijn daarmee tot de gematigde en niet meteen tot de revolutionaire vleugel van de beweging. Dit begrijpen is een goed voorbeeld van hoe de studie van voorbije revoluties ons kan wapenen voor komende gebeurtenissen en er niet door overweldigd te worden. Marxisten moeten op zulke momenten kunnen weerstaan aan de druk om hun programma af te zwakken en louter de beweging te volgen zonder aan de volgende fase van de strijd te denken.

Twee revoluties?

Revoluties verlopen niet stapsgewijs. Net zoals ze aanvangen als een schok – verlopen ze verder ook als een opeenvolging van schokken. De stemming, de emoties van de massa volgen elkaar snel op. Van vastberadenheid en strijdlust, naar dronken euforie, snel gevolgd door wanhoop en demoralisatie, tot de omstandigheden weer rijp zijn om helemaal om te slaan. Revoluties zijn geen gezondheidswandelingen. De heersende klasse zal zich met man en macht verzetten tegen het verliezen van haar privileges. Van twee duidelijk afgelijnde stadia tussen februari en oktober was er dan ook geen sprake. Wel van schokken en veranderingen in het bewustzijn van de massa’s die reageren op de nieuwe situatie en de nieuwe tegenstellingen die zo teweeg worden gebracht.

Toch beklemtonen Lerouge en Pestieau zelfs dat de Russische Revolutie twee verschillende revoluties waren: «Honderd jaar geleden, in 1917, waren er in Rusland kort na elkaar twee revoluties: een in februari en een in oktober. De eerste leidde tot het afzetten van de tsaar, tot de scheiding van kerk en staat, en tot het algemeen stemrecht. De tweede kwam recht uit het volk en bracht de communisten (de bolsjewieken) aan de macht.» Deze stelling brengt de lezer in verwarring. Zorgde de februari-revolutie dan niet voor een situatie van dubbele macht, waarin er een nieuwe regering aan de macht was gekomen - maar de soviets nog steeds gemobiliseerd en actief bleven? Indien de massa’s nog steeds gemobiliseerd waren en actief waren in de Soviets, moet dat toch het teken zijn dat de arbeiders en soldaten van Petrograd het boeltje – de Voorlopige Regering - niet vertrouwden? Was de centrale slogan waarop de Bolsjewieken («Vrede! Land! Brood!») aan de macht kwamen niet letter voor letter het programma van de massa arbeiders en soldaten die in februari het tsarisme ten val brachten? Waar ligt dan de scheiding tussen de twee revoluties?

Eigenlijk brengt de tweedeling van Lerouge en Pestieau ons niets bij. Het leidt tot een mechanistische visie op de revolutie in tegenstelling tot de dialectische kijk die de marxistische theorie ons aanleert. Met dialectisch bedoelen we dat elk fenomeen moet gezien worden als het op elkaar inwerken van fundamentele tegenstellingen. En met die tegenstellingen was de Voorlopige Regering die in februari aan de macht kwam rijkelijk bedeeld. Ze kwam bij de gratie van de Mensjewieken (de reformisten) en de Sociaal-Revolutionairen (een anarchistisch getinte partij die haar belangrijkste steun vond onder de boeren) aan de macht. Ze waren net tot de leiding van de Soviets gekozen, maar in plaats van te breken met het monster van het tsaristische staatsapparaat, besloten ze om mee te stappen in een coalitieregering waarin de ‘democratische’ burgerij de leiding zou hebben.

Dit was een verraad aan de revolutie. De kapitalistische burgerij steunde de revolutie helemaal niet. Onder het tsarisme had ze het zeker niet makkelijk gehad, maar liever dat dan een volksopstand die haar machtspositie en eigendom aantast! Vanaf dag één van de revolutie bekeek ze de gebeurtenissen met een bang hartje. Terwijl de arbeiders tegen de tsaristische repressie in massaal de straat op trokken, gluurden deze burgers nerveus door hun raam. Maar door het aandringen van de twee leidende partijen in de Soviets (de Bolsjewieken waren op dat ogenblik een minderheid) kreeg de labiele regering toch nog enig respijt.

In de tijdsspanne van enkele maanden werd het echter duidelijk wat voor vlees er in de kuip zat: de regering bleek niet in staat de meest elementaire eisen van de revolutie te bevredigen. Eerst en vooral was er de kwestie van de vrede : de Russische massa’s snakten naar vrede! Maar de kapitalistische Voorlopige Regering kon simpelweg niet ingaan op die eis. De leden van de regering individueel en hun klasse in haar geheel waren te sterk gebonden aan de investeringen van de Franse, Britse en Belgische kapitalisten. Ze konden de geheime verdragen met de Geallieerden niet opzeggen. Ze waren met handen en voeten gebonden aan de Europese imperialisten die van Rusland eisten dat ze de oorlog verder zette.

Ten tweede eisten de soldaten, waarvan de meerderheid in het gewone leven boeren waren, een landhervorming. Ook dat zag de Voorlopige Regering niet zitten: deze heren gingen toch niet in hun eigen vel snijden en de grootgrondbezitters onteigenen? En de arbeiders? Die aanvaardden de heerschappij van de kapitalist in de fabriek niet meer. Ze staakten, wouden loonsverhogingen, een 8-urendag en in sommige fabrieken gingen over tot het wegjagen van de opzichters en de werkplaatsen onder arbeiderscontrole te plaatsen.

Het is in deze situatie dat Lenin’s slogan «Vrede! Land! Brood!» revolutionaire implicaties had. In gewone tijden is het best mogelijk om deze eisen binnen het kader van het kapitalisme te stellen. Maar niet in het Rusland van 1917, niet onder de kapitalistische Voorlopige Regering. En de Bolsjewieken voegden aan deze slogan ook toe hoe deze eisen gerealiseerd moesten worden: weg met de Voorlopige Regering - «alle macht aan de soviets!» Het is opmerkelijk dat ze deze slogan in april lanceerden, wanneer ze nog een kleine minderheid waren in de soviets. Dit toont aan dat de Bolsjewieken de februari-revolutie die met de afzetting van de Tsaar begon niet als afgelopen zagen, maar louter als een startschot. In tegenstelling tot wat Lerouge en Pestieau vandaag mogen schrijven, begrepen de Bolsjewieken en in het bijzonder Lenin van in het begin dat de burgerlijke Voorlopige Regering totaal zou falen vanwege de belangen die ze verdedigde. Van in het begin riep Lenin op om de regering niet te vertrouwen en de revolutie verder te zetten.

De revolutie en haar degeneratie

Het is belangrijk om niet elke discussie te laten afleiden naar de wandaden van het stalinisme. Dat zou het onmogelijk maken om de dynamiek van de revolutie te begrijpen en inzichten op te doen die voorbij het evidente gaan. Toch maken de auteurs in kwestie zich er wel gemakkelijk vanaf: «De revolutie verwezenlijkte veel goeds, maar kende ook zware fouten die een stempel zouden drukken op de geschiedenis van de 20ste eeuw.» Wat ging er dan fout? De PVDA is al geruime tijd afgestapt van het stalinisme. Dat moet toch gebaseerd zijn op een analyse ? Je kunt je niet afzetten tegen iets als je niet weet waar je precies tegen reageert. Om de Russische Revolutie anno 2017 te verdedigen, is een grondige analyse van haar degeneratie nodig. Menig militant zal geen genoegen nemen met het stellen dat er «zware fouten» zijn begaan. Waarom werden deze fouten begaan? Hoe kunnen we ze bij een volgende revolutie vermijden?

Onze analyse is dat de staatsbureaucratie de politieke macht heeft kunnen nemen ten koste van de democratische controle van de soviets. De oorzaken daarvan waren de economische en culturele achterstelling van Rusland, de puinhoop na 7 intense oorlogsjaren – in combinatie met het falen van de andere revoluties. Als gevolg daarvan was de economische en psychologische toestand van de massa bars. Na het falen van de Duitse revolutie in 1923 deed de demoralisatie de rest. De omstandigheden waren er niet meer om de arbeidersklasse op massale schaal te mobiliseren om de greep van de staatsbureaucratie om te keren.

Het is deze bureaucratie, onder leiding van Stalin, die op de proppen kwam met de zogenaamde ‘tweestadia-theorie’ waarover we het hoger hadden en die Lerouge en Pestieau nog steeds lijken te volgen. Door de revolutie in twee te splijten, kon de bureaucratie het proces weergeven als een triomfantelijke mars van de Bolsjewieken naar de macht. Niets was echter minder waar. Zo werden de belangrijkste leiders van de Bolsjewieken in juli 1917 gevangen gezet, hun lokalen geplunderd en Lenin moest in ballingschap naar Finland omdat het gevaar reëel was dat hij vermoord zou worden. Op dat ogenblik bevond de steun voor de Bolsjewieken zich op een dieptepunt. Voor al deze analyses had de bureaucratie echter geen interesse. Haar prioriteit was om op geen enkele manier in vraag gesteld te kunnen worden. Geen enkele fout kon aan hen toegegeven worden… Zo keerde de onaantastbaarheid van het tsarisme terug- zij het in een rood jasje.

De rol van de subjectieve factor

Het belangrijkste inzicht dat we uit de gebeurtenissen van de Russische Revolutie kunnen opdoen is dat er een voorbereide en georganiseerde revolutionaire leiding nodig is om een revolutie te laten slagen. Indien de Bolsjewieken de soviets in oktober niet naar de macht zouden hebben geleid, zou de kans verloren zijn gegaan. De massa’s zouden hun energie niet hebben kunnen scharen achter een duidelijk programma, een actie-methode en een leiding waarin ze vertrouwden. Het moment zou verloren zijn gegaan. Van de daaropvolgende vertwijfeling van de revolutionaire massa, zou de burgerij gebruikt hebben gemaakt. Ze zou met haar weerzienwekkendste wapen hebben teruggeslagen. Ze zou een fascistische dictatuur in Rusland aan de macht hebben gebracht. Dat had ze al gepoogd in juli 1917 met de mislukte staatsgreep van de reactionnaire generaal Kornilov. Die dictatuur zou zich baseren op de politie-en legerofficieren en zou de wraakzuchtigste elementen uit het oude tsaristische staatsapparaat de vrije baan hebben gegeven. Het Italiaanse en Duitse fascisme zou er niets tot zijn geweest.

Gelukkig wisten de Bolsjewieken waarmee ze bezig waren. Hun theoretische vorming en praktische implicatie in de arbeidersbeweging in de voorafgaande decennia maakte het mogelijk om het vertrouwen van de arbeiders te winnen. Dat was zeker niet makkelijk, maar op de basis van de juiste (revolutionaire) perspectieven die bleken te kloppen met de werkelijkheid, bouwden ze over de tijdsspanne van een decennium het nodige vertrouwen onder de arbeidersklasse op. Hun methode was duidelijk : de arbeidersklasse niet voorliegen, geen snellere wegen zoeken door zich aan te passen aan de stemming van het moment. Integendeel, ze gingen er prat op om steeds de werkelijke situatie te beschrijven in al haar revolutionaire consequenties. In de woorden van Lenin: «de waarheid is steeds revolutionair». Marxisten moeten dit vastberaden, ongezouten en vooral geduldig uitleggen. Dat is het vijfsterren recept van de Bolsjewieken.

De daaropvolgende golf van revoluties doorheen Europa toont dit op pijnlijke wijze aan. In landen als Oostenrijk, Hongarije en bovenal Duitsland was de arbeidersklasse veel meer ontwikkeld. Het sociale, culturele en numerieke potentieel voor een succesvolle revolutie was er in veel grotere mate aanwezig. Toch zijn deze revoluties één voor één neergeslagen. In die landen was er geen revolutionaire leiding voor handen die zich had gevormd, voorbereid en gesterkt in de periode vóór de revolutie. Dat was ook het gebrek van Rosa Luxemburg en Karl Liebknecht, de communistische leiders van de Duitse revolutie van 1918-19: ze waren pas na aanvang van de Eerste Wereldoorlog begonnen een revolutionaire organisatie op te bouwen. Wanneer ze in de winter van 1919 werden vermoord door de contra-revolutionaire vrijkorpsen, waren er geen kaders van voldoende kaliber over om hen te vervangen. Zo ging het eerste momentum van de Duitse revolutie verloren.

De Revolutie verdient het om verdedigd te worden

Zonder volledig te zijn, zijn dit enkele fundamentele inzichten die marxisten uit de studie van 1917 kunnen halen. Dit verondersteld wel dat de gebeurtenissen van 100 jaar geleden met het oog op het vormen van de marxisten van vandaag worden bekeken. Die inslag ontbreekt in het artikel van Lerouge en Pestieau. Ze raken de belangrijkste inzichten niet aan en beperken zich tot de beschrijving van gebeurtenissen die ver achter ons lijken te liggen.

We bekeken natuurlijk slechts één artikel. Toch is het geen alleenstaand geval. De Karl Marx School van Comac in maart van dit jaar voorzag geen discussie over de Russische Revolutie. Dat is toch opvallend gezien het huidige kalenderjaar en het feit dat alle voorgaande jaren daar wel uitgebreid vorming over werd gegeven. Ook op de Marxistische Zomeruniversiteit is het programma ‘voorzichtig’. Onder de noemer «De tien dagen die de wereld deden wankelen, de internationale impact van de oktoberrevolutie», zal er niet rechtstreeks gediscussieerd worden over de Russische Revolutie zelf, enkel over de (overigens erg belangrijke) internationale impact ervan. Op die wijze is er op de belangrijkste vormingsmomenten van de partij geen ruimte om de militanten voor te bereiden op de te verwachten moddercampagne om de Revolutie te besmeuren.

Dat de partij met de dag aan gehoor wint en de Belgische linkerzijde doet heropleven, moet ons net sterken en vertrouwen geven in de marxistische ideeën en de ervaringen uit het verleden. Daarin is en blijft de Russische Revolutie een enorme bron aan inspiratie en inzichten. De Bolsjewieken, de revolutionairen van hun tijd, verdienen al onze inzet om de vele leugens die over hen worden verspreid recht te zetten. We staan op de schouders van reuzen die het tegen alle moeilijkheden in hebben aangedurfd om revolutie te maken!

(1) http://solidair.org/artikels/100-jaar-russische-revolutie-dagen-die-de-wereld-deden-wankelen

Wil je hier meer over weten?

Neem een kijkje op de Engelstalige website van onze internationale campagne “In Defence of October - study the lessons of the Russian Revolution”.

Bestel ons nieuwe boek 100 jaar geleden: de Russische Revolutie, 1917-2017