De wereldwijde crisis van het kapitalisme is een zaak die niemand nog kan negeren. Tot voor kort verzekerden economen ons dat een herhaling van 1929 uitgesloten is. Nu praten ze al over de dreiging van een nieuwe grote depressie. Het IMF waarschuwt ons voor het toenemende risico van een ernstige en langdurige economische neergang op wereldschaal. Wat begon met het ineenstorten van het Amerikaanse financiële systeem, breidt zich nu uit over de reële economie en bedreigt de jobs, woningen en huishoudens van miljoenen mensen.

Paniek heeft zich meester gemaakt van de markten. Richard Fuld, de vorige algemeen directeur van Lehman Brothers, sprak voor het Amerikaanse Congres over een "storm van angst" die de bank omver geblazen zou hebben, een storm die nog geen tekenen vertoont van verzwakking. Het zijn niet alleen banken die bedreigd worden met een faillissement, maar ook staten dreigen meer en meer in de problemen te komen, zo leert ons het voorbeeld van IJsland. Azië zou de wereld redden van een mogelijke recessie, maar de Aziatische markten worden evengoed meegesleurd in deze neerwaartse spiraal. Elke dag worden er gigantische verliezen genoteerd van Tokio tot Sjanghai en van Moskou tot Hongkong.

Dit is de grootste financiële crisis sinds 1929. En net zoals de 'Great Crash' werd deze ook voorafgegaan door een periode van massieve speculatie. De omvang van deze speculatie in de afgelopen 20 jaar kent geen weerga. De kapitalisatie van de beurs in de VS ging van 5,4 biljoen in 1994 naar 17,7 biljoen in 1999 en 35 biljoen in 2007. Dit is vele malen meer dan de omvang van het speculatieve kapitaal voor 1929. De wereldwijde derivatenmarkt omvat minstens 500 biljoen dollar, dat is meer dan 10 keer de totale voedsel- en goederenproductie.

In de jaren van uitzonderlijke groei, toen bankiers er in slaagden een ongeziene hoeveelheid aan rijkdom te accumuleren, vroeg niemand of hun winsten niet moesten gedeeld worden met de rest van de maatschappij. Maar nu ze in de problemen zitten, komen ze een voor een bedelen bij de overheid. Een gokverslaafde die duizenden euro's leent en verliest die hij niet kan terugbetalen, heeft veel kans om in de gevangenis te belanden. Ben je echter een rijke bankier die miljarden euro's van anderen vergokt, dan kom je niet in de gevangenis terecht, integendeel, je wordt beloond met miljarden aan staatgeld, dus nogmaals geld van anderen.

Geconfronteerd met het risico van een volledige instorting van het banksysteem, nemen overheden wanhopige beslissingen. De regering Bush pompte 700 miljard dollar in de zakken van bankiers, een wanhoopsdaad om het stervende financiële systeem alsnog terug tot leven te wekken. Dit is het equivalent van 2400 dollar per man, vrouw en kind in de VS. De Britse regering heeft een reddingspakket aangekondigd van meer dan 400 miljard pond (proportioneel nog groter dan dat van de VS), en de EU voegt er miljarden aan toe. Het reddingsplan van Duitsland, de grootste economie van Europa, bedraagt ongeveer 20 procent van hun bruto binnenlands product. Kanselier Angela Merkel en haar regering hebben toegezegd 80 miljard euro te gebruiken voor de herkapitalisatie van banken in problemen. De rest dient om leengaranties en verliezen te dekken. Tot nu toe is er wereldwijd zo'n 2,5 biljoen dollar uitgegeven, maar dat heeft de neerwaartse spiraal nog niet gestopt.

Wanhopige maatregelen 

De huidige crisis is nog lang niet ten einde. Hij zal niet gestopt worden door de huidige maatregelen, genomen door de regeringen en centrale banken. Met het werpen van gigantische hoeveelheden geld richting banken, koopt men hooguit wat uitstel of vertraging, met als gevolg echter een grote schuldenberg voor de komende generaties. Elke serieuze econoom weet dat de beurzen verder kunnen vallen.

In bepaalde opzichten is de huidige crisis zelfs ernstiger dan die van de jaren '30. De gigantische golf van speculatie die deze financiële crisis voorafging en veroorzaakte, is vele malen groter dan diegene die de aanleiding gaf tot de crash van 1929. De hoeveelheid fictief kapitaal die in het mondiale financiële systeem gepompt is en die een vergif vormt dat heel het systeem dreigt te vernietigen, is zo enorm dat niemand de omvang kan inschatten. De corresponderende 'correctie' (om ook maar eens gebruik te maken van de huidige eufemismen van de economen), zal bijgevolg nog pijnlijker en van langere duur zijn.

In de jaren '30 waren de VS 's werelds grootste kredietverstrekker. Nu hebben ze het meeste schulden van de hele wereld. Ten tijde van de New Deal, toen er gepoogd werd de Amerikaanse economie terug op te starten, had Roosevelt enorme sommen geld ter beschikking. Nu moest Bush een weigerachtig Congres smeken om geld dat er niet is. Het goedkeuren van de gift van 700 miljard dollar voor de Big Business verhoogt enkel de publieke schuld nog meer. Dat op zijn beurt resulteert dan weer in een periode van besparingen en aanvallen op de levensstandaard van miljoenen Amerikaanse burgers.

Deze paniekreacties zullen een crisis niet voorkomen. Op gelijkaardige wijze riep Roosevelts New Deal, en dat in tegenstelling tot wat algemeen wordt aangenomen, de grote depressie geen halt toe. De Amerikaanse economie bleef in depressie tot 1941, het moment waarop Amerika zich in de Tweede Wereldoorlog mengde en gigantische investeringen in het militair apparaat de werkloosheid terugdrongen. We worden nu opnieuw geconfronteerd met een lange periode van vermindering van de levenstandaard, fabrieksluitingen, loonmatiging, vermindering van de sociale uitgaven en een algemene besparingspolitiek.

De kapitalisten bevinden zich in een doodlopende straat en zien geen uitweg. De traditionele partijen staan allemaal perplex en kampen met een wilsverlamming. President Bush vertelde de wereld dat "het een tijdje gaat duren" voor zijn financieel reddingsplan zou werken. Ondertussen gaan meer en meer bedrijven failliet, verliezen nog meer mensen hun baan en worden nog meer staten geruïneerd. De kredietcrisis begint ook de normaal gezonde bedrijven naar de keel te grijpen. In de onmogelijkheid hun kapitaal te verhogen, zullen bedrijven verplicht worden om te beginnen snijden, eerst in hun vaste kapitaal, later in hun werkkapitaal en uiteindelijk ook in de tewerkstelling.

De werkgevers smeken de overheden en centrale banken om de rentes te verlagen, maar onder de huidige omstandigheden zal dit niet helpen. Op de gecoördineerde verlaging met 0,5 procent volgde opnieuw een wereldwijde scherpe val op de beurzen. De onrust op de beurzen zal niet verholpen worden door het verlagen van de rente door de centrale banken. Met een mondiale recessie in het vooruitzicht, wil niemand aandelen kopen of geld uitlenen. Banken lenen geen geld meer uit omdat ze vrezen het nooit meer terug te zullen zien. Het hele systeem dreigt verlamt te raken.

Ondanks de gebundelde inspanningen van de centrale banken om geld in het systeem te pompen, blijven de kredietmarkten koppig bevroren. De Britse regering deed hen nog een extra cadeautje van 400 miljard pond. Het resultaat: een verdere daling van de beurskoersen. De rente op leningen tussen banken is zelfs gestegen na de aankondiging ven deze donatie en de renteverlaging van 0,5 procent doorgevoerd door de Bank of England. In het algemeen worden deze verlagingen dus niet doorgegeven aan diegenen die de lening uiteindelijk aangaan, zoals de mensen die een huis willen kopen. Deze maatregelen hebben de crisis niet tot een einde gebracht, maar enkel meer geld doen verdwijnen in de zakken van net diegenen die met hun speculatieve activiteiten de crisis veroorzaakten of toch een grondige bijdrage leverden aan het uitbreiden ervan en er een convulsief en oncontroleerbaar karakter aan gaven.

De bankiers verliezen nooit 

In het verleden was de bankier een gerespecteerd man in maatpak, een toonbeeld van verantwoordelijkheid. Wie geld wou lenen, werd door hem aan een ernstige ondervraging onderworpen. Maar dat alles is de laatste tijd veranderd. Met lage intresten en een overvloed aan liquiditeit, gooiden bankiers het voorzichtig zijn over boord. Ze leenden miljoenen uit aan massa's mensen die de terugbetaling niet meer konden opbrengen toen de rente steeg. Dit resulteerde in de subprime hypotheekcrisis, die mee zorgde voor de destabilisatie van heel het financiële systeem.

Regeringen en centrale banken spanden samen om het vuur van de speculatie verder aan te wakkeren om zo alsnog een recessie te voorkomen. Onder Alan Greenspan werd de rentevoet ven de Amerikaanse Centrale Bank altijd erg laag gehouden. Dit werd alom geprezen als goed bestuur. Op deze manier hebben ze de 'dag des oordeels' altijd kunnen uitstellen, maar helaas maakten ze de crisis op deze manier ook duizend maal erger. Het goedkope geld heeft de bankiers aangezet om deel te nemen aan deze orgie van speculatie. Individuen leenden geld om het in vastgoed te investeren of om er goederen mee te kopen. Investeerders maakten gebruik van goedkope schulden om te investeren in activa die meer opbrachten of leenden op al bestaande investeringen. Bankleningen gingen de deposito's ver te boven en dubieuze activiteiten werden van de balans gehouden.

Nu is dit alles omgeslagen in compleet het tegenovergestelde. Net de factoren die de economie steeds hoger tilden, veroorzaken nu samen een brutale neerwaartse spiraal. Nu de schuld zich ontvouwt, dreigt het gebrek aan krediet de hele economie tot stilstand te brengen. Als een arbeider van zijn werk een zootje maakt wordt hij waarschijnlijk ontslagen. Wanneer bankiers echter het hele financiële systeem ruineren, verwachten ze er nog voor beloond te worden ook. De heren in nette pakken die fortuinen vergaarden via speculatie met andermans geld, eisen nu dat de belastingsbetaler hen uit de problemen haalt. Dit is een uiterst eigenaardige logica, een logica waar de meeste mensen erg veel moeite mee hebben.

In de jaren van economische boom werden ongeziene winsten gemaakt door de banken en de financiële sector. In de VS waren in 2006, de grote banken verantwoordelijk voor 40 procent van alle geboekte winsten. Dit is een sector waar de topmanagers 344 keer meer verdienen dan de gemiddelde werknemer in de VS. Dertig jaar geleden verdiende de gemiddelde CEO (chief executive officer) ongeveer 35 keer meer den een gewone arbeider. In 2007 kreeg de gemiddelde CEO van een top 500 geregistreerd bedrijf 10,5 miljoen dollar als 'compensatie'.

De bankiers hopen dat we dit allemaal vergeten en ons concentreren op het redden van de banken. Alle andere dringende behoeften van de maatschappij worden aan de kant geschoven en alle beschikbare rijkdom moet in zijn geheel ter beschikking gesteld worden van de bankiers, wiens diensten tegenover de maatschappij veel belangrijker worden geacht dan die van verplegers, artsen, leraars of bouwvakkers. De regeringen van de EU en de VS hebben in een week tijd het equivalent van wat nodig is om honger voor 50 jaar uit de wereld te bannen, uitgegeven. Terwijl miljoenen mensen verhongeren, ontvangen de bankiers nog steeds hun royale salarissen en bonussen, en behouden zij hun extravagante levenstijl op kosten van de belastingbetaler. Het feit dat er een crisis woedt, maakt blijkbaar geen verschil.

"In het belang van iedereen"? 

De meeste mensen zijn niet overtuigd door de argumenten van bankiers en politici. Ze nemen het hen erg kwalijk dat hun hard verdiende centen zomaar worden overhandigd aan de rijken en de bankiers. Maar wanneer ze zich verzetten, stuiten ze op een oorverdovend koor van politici, dat altijd hetzelfde refreintje herhaalt: "er is geen alternatief". Dit argument wordt zoveel herhaald en met zulke aandrang, dat het de meeste critici het zwijgen oplegt, eens te meer omdat alle partijen het erover eens zijn.

Democraten en Republikeinen, Sociaal Democraten en Christen Democraten, Conservatieven en de Arbeiderspartijen, ze bundelen nu allemaal hun krachten in een ware samenzwering om de publieke opinie ervan te overtuigen dat het wel degelijk "in het belang van iedereen" is dat de gewone werkende mensen bestolen worden om vervolgens nog meer geld te kunnen pompen in de zakken van kapitaalkrachtige criminelen. "We hebben een gezond (lees:winstgevend) banksysteem nodig", roepen ze. "We moeten het vertrouwen herstellen, anders volgt morgen de Apocalyps."

Dit soort argumenten is bedoeld om een sfeer van angst en paniek te creëren en zo een rationele discussie uit te sluiten. Maar uit wat bestaan deze argumenten nu eigenlijk? Ontdaan van al hun geraffineerdheid, betekenen ze enkel dit: banken zijn in handen van rijken en rijken willen met hun geld enkel 'risico's' nemen als er een hoog profijt aan vast hangt. Aangezien de banken nu geen winsten maken maar verliezen, moet de overheid tussenbeide komen en gigantische sommen uitdelen om hun winsten te herstellen, zodat ook het vertrouwen zou terugkeren. Dan komt alles goed.

De gelauwerde Amerikaanse econoom John Kenneth Galbraith vat dit argument als volgt kort samen: "de armen hebben teveel geld en de rijken te weinig". Het idee is dat als de rijken het goed doen, een deel van die rijkdom op lange termijn ook tot helemaal beneden zal doorsijpelen en we er allemaal van zullen profiteren. Maar zoals Keynes al aanhaalde: op lange termijn zijn we allemaal dood. Bovendien toonde de praktijk al dat deze theorie niet klopt.

Het argument dat het absoluut noodzakelijk is om enorme sommen publiek geld in de banken te pompen omdat er anders een catastrofes volgt, overtuigt de gewone hardwerkende man en vrouw niet. Ze stellen de zeer eenvoudige vraag: waarom zouden wij moeten betalen voor de fouten die de bankiers begaan hebben? Als ze zichzelf zo diep in de problemen hebben gewerkt, dan moeten ze die problemen ook maar zelf oplossen. Buiten een aanzienlijk verlies aan jobs in de financiële sector en de dienstensector, beïnvloedt de bankencrisis de levenstandaard nog op een andere manier. De ontreddering op de beurzen heeft de aandelenkoersen ineen doen zakken en vernietigde zo de spaarcenten van de arbeiders en de middenklasse.

Tot op heden hebben Amerikaanse pensioenfondsen al meer dan 2 biljoen dollar verloren. Dit wil zeggen dat mensen die heel hun leven hard werkten en spaarden, met de hoop op een relatief comfortabel pensioen, nu gedwongen worden af te zien van hun plannen en hun pensioen moeten uitstellen. Meer dan de helft van de ondervraagde mensen uit een recente opiniepeiling zeggen dat ze vrezen langer te moeten werken omdat de waarde van hun pensioenfonds is verminderd en bijna één vierde heeft haar werkuren al verhoogd.

Velen worden geconfronteerd met de inbeslagname en het verlies van hun huis. Als een familie haar huis verliest, wordt dit toegeschreven aan hebzucht en het niet denken op lange termijn. De ijzeren wetten van de markt en de 'wet van de sterkste' veroordelen hen tot een dakloos bestaan. Het is een privé-aangelegenheid en geen zaak van de overheid. Maar als een bank geruïneerd wordt door de hebzuchtige speculatie van de bankiers, dan is dat een verschrikkelijke tegenslag voor de hele samenleving en daarom moet de hele samenleving samenwerken om ze te redden. Dit is de geschifte logica van het kapitalistische systeem!

Deze schaamteloze poging om de lasten van de crisis op de schouders te leggen van zij die zich dit het minst kunnen veroorloven, moet gekampt worden. Om de crisis op te lossen, is het noodzakelijk het hele bancaire en financiële systeem uit de handen van speculanten te nemen en het onder democratische controle van de maatschappij te brengen, zodat het ten dienste kan staan van de meerderheid en niet enkel van een klein clubje rijken.

Wij eisen:

1. Dat de rijken niet meer uitgekocht worden. Geen beloning voor de vette katten! Nationaliseer de banken en verzekeringsmaatschappijen onder democratische arbeiderscontrole en -management. Bancaire beslissingen moeten genomen worden in het belang van de meerderheid van de samenleving, niet in die van een minderheid rijken. Compensatie voor genationaliseerde banken en bedrijven moet enkel betaald worden indien de noodzaak ervan voor kleine investeerders is aangetoond. De enige garantie voor de rekeningen en spaarrekeningen van gewone mensen, is de nationalisatie van de banken.

2. Democratische controle van de banken. Het bestuur van banken moet als volgt worden samengesteld: het bankpersoneel verkiest eenderde, de vakbonden kiezen eveneens een derde om de belangen van de werkende klasse in zijn geheel te verdedigen en de overheid tenslotte kiest ook eenderde.

3. Een onmiddellijk einde aan de exuberante bonussen. Lonen van kaderpersoneel moeten beperkt worden tot die van (hoog)geschoolden. Waarom zou een bankier meer verdienen dan een dokter of tandarts? Als de bankiers niet willen werken aan redelijke voorwaarden, moet ze de deur gewezen worden. Ze kunnen dan vervangen worden door gekwalificeerde afgestudeerden, waarvan er velen op zoek zijn naar werk en de samenleving willen dienen.

4. Een onmiddellijke reductie van intrestvoeten, die beperkt zouden moeten blijven tot de noodzakelijke kosten van een bankoperatie. Goedkoop krediet moet beschikbaar zijn voor zij die het nodig hebben: kleine bedrijven en werkende mensen die een huis willen kopen, niet de bankiers en kapitalisten.

5. Het recht op een huis: een onmiddellijk einde aan de inbeslagnames, een algemene reductie van de rentes en een gigantisch bouwprogramma voor betaalbare sociale woningen.

De oorzaak van deze crisis 

De diepliggende oorzaak van deze crisis is niet het slechte gedrag van enkele individuen. Moest dat het geval zijn, zou de oplossing simpel zijn: zorg dat ze zich in de toekomst beter gedragen. Dat is wat Gordon Brown bedoelt met zijn oproep tot "transparantie, eerlijkheid en verantwoordelijkheid". Iedereen weet echter dat de internationale financiële wereld zo transparant is als een zinkput, het bankiersgezelschap zo eerlijk als een bende maffiosi en zo verantwoordelijk als een gokverslaafde. Maar zelfs als alle bankiers heiligen waren zou dat nog geen fundamenteel verschil hebben gemaakt.

Het is niet correct de oorzaak van deze crisis toe te schrijven aan de hebzucht en de omkoopbaarheid van de bankiers (ook al zijn ze uitermate hebzuchtig en corrupt). Eerder is het de uiting van een ziek systeem: een uiting van de organische crisis van het kapitalisme. Het probleem is niet de hebzucht van enkele individuen, niet het gebrek aan liquiditeit of het ontbreken aan vertrouwen. Het probleem is dat het kapitalisme op globale schaal in een doodlopend straatje zit. De ware oorzaak van de crisis is dat de productiekrachten de bekrompen grenzen van het privé-bezit en de nationale staat ontgroeid zijn. De expansie en inkrimping van het krediet wordt vaak gepresenteerd als de oorzaak van de crisis, maar eigenlijk is het slechts het meest zichtbare symptoom. Crisissen zijn inherent aan het kapitalistische systeem.

Marx en Engels verklaarden dit al een lange tijd geleden:

"De burgerlijke productie- en verkeersverhoudingen, de burgerlijke eigendomsverhoudingen, de moderne burgerlijke maatschappij, die zulke ontzaglijke productie- en verkeersmiddelen heeft te voorschijn getoverd, gelijkt op de heksenmeester die de onderaardse machten die hij zelf heeft opgeroepen niet meer kan beheersen. Sedert tientallen jaren is de geschiedenis van de industrie en de handel slechtst de geschiedenis van de opstand van de moderne productiekrachten tegen de moderne productieverhoudingen, tegen de eigendomsverhoudingen, die de levensvoorwaarde zijn van de bourgeoisie en van haar heerschappij.

Het is voldoende de handelscrises te noemen, die in hun periodieke terugkeer steeds dreigender het bestaan van de gehele burgerlijke maatschappij in gevaar brengen. In de handelscrises wordt een groot gedeelte niet slechts van de voortgebrachte producten, maar ook van de reeds geschapen productiekrachten regelmatig vernietigd. In de crises breekt een maatschappelijke epidemie uit, die voor alle vroegere tijdperken iets onzinnigs zou hebben geleken - de epidemie van de overproductie. De maatschappij ziet zich plotseling in een toestand van tijdelijke barbaarsheid teruggebracht; een hongersnood, een algemene verdelgingsoorlog schijnen haar van alle bestaansmiddelen te hebben afgesneden; de industrie, de handel schijnen vernietigd, en waarom? Omdat zij te veel beschaving, te veel middelen van bestaan, te veel industrie, te veel handel bezit.

De productiekrachten die tot haar beschikking staan, dienen niet meer tot bevordering van de burgerlijke eigendomsverhoudingen. Integendeel, zij zijn voor deze verhoudingen te ontzaglijk geworden, zij worden er door tegengehouden; en zodra zij deze belemmering overwinnen, brengen zij de gehele burgerlijke maatschappij in wanorde, bedreigen zij het bestaan van de burgerlijke eigendom. De burgerlijke verhoudingen zijn te eng geworden om de door hen geschapen rijkdom te omvatten. - Waardoor overwint de bourgeoisie de crises? Enerzijds door de gedwongen vernietiging van een massa productiekrachten; anderzijds door de verovering van nieuwe markten en de nog grondiger uitbuiting van oude markten. Waardoor dus? Door alzijdiger en geweldiger crises voor te bereiden en de middelen om crises te voorkomen te verminderen."

Deze woorden uit het Communistisch Manifest, geschreven in 1848, zijn vandaag even actueel en relevant als toen. Ze hadden gisteren geschreven kunnen zijn.

Het belangrijkste probleem is niet het banksysteem, maar wel de reële economie: het produceren van goederen en diensten. Om winst te kunnen maken moet er een markt gevonden worden. Maar de vraag neemt sterk af en dit wordt enkel nog versterkt door het gebrek aan krediet. We worden geconfronteerd met een klassieke crisis van het kapitalisme, die al vele onschuldige slachtoffers eiste. Het ineenstorten van de woningprijzen in de VS, betekent ook een crisis in de bouwsector, wat al honderdduizenden banen koste. De auto-industrie is in crisis, met in de VS de laagste voorkoopcijfers van de laatste 16 jaar. Dit zal op zijn beurt een terugval betekenen in de vraag naar staal, plastic, rubber, elektriciteit, olie en andere producten. Het zal een domino-effect lanceren doorheen heel de economie, dat zich zal vertalen in stijgende werkloosheid en dalende levensomstandigheden.

De kapitalistische anarchie 

De laatste dertig jaar werd ons verteld dat het best mogelijke economisch systeem de zogenaamde vrijemarkteconomie was. Al sinds het einde van de jaren '70 was de mantra van de burgerij: "laat te markten begaan" en "hou de staat uit de economie". De markt werd geacht over magische krachten te beschikken die de productiekrachten organiseren zonder interventie van de staat. Dit is een idee uit de 18de eeuw, toen Adam Smith sprak over de "onzichtbare hand van de markt". De politici en economisten verkondigden dat zij de economische cyclus hadden gebroken. "Geen terugkeer naar de op- en neergang van de economie", werd steeds opnieuw herhaald.

Voor hen was er geen sprake van het volgen van enige regulering. Integendeel, ze eisten zeer luid dat alle reguleringen opgeheven zouden worden als zijnde "nadelig voor het functioneren van de vrije markt". Vervolgens maakten ze een vreugdevuur van al deze reguleringen om zo de markt vrij te regeren. Hebzucht naar winst deed de rest, enorme hoeveelheden aan kapitaal verplaatsten zich van het ene continent naar het andere, zonder enige belemmering, ze vernietigden industrieën en kelderden nationale valuta met een eenvoudige druk op het toetsenbod van een computer. Dit is wat Marx het anarchisme van het kapitalisme noemde. Nu zien we de resultaten. Met 700 miljard dollar van de Amerikaanse regering en 400 miljard pond van de Britse, zal de staat zich nog vele jaren inmengen. 400 miljard pond is het equivalent van het halve Britse nationale inkomen. Zelfs als dit wordt terugbetaald (wat waarschijnlijk niet het geval is), betekent dit vele jaren van belastingsverhoging en het snijden in sociale uitgaven en besparingen.

Een zeer oude wet, die van de kuddegeest, dirigeert de wegen van de markt. De zwakste geur van een leeuw, kan in bosjes een hele kudde wild in hysterische paniek jagen. Het is dat soort mechanisme dat het lot van miljoenen mensen bepaalt. Net zoals een prooidier een leeuw kan ruiken, zo kan de markt ook de bedreiging van een recessie ruiken. Het vooruitzicht van een recessie is de ware oorzaak van de paniek. Eens dit gebeurt, kan niets het nog stoppen. Al de toespraken, renteverlagingen, het geld voor de banken... dit alles zal weinig of geen invloed hebben op de financiële markten. Ze zullen zien dat overheden en centrale banken angstig zijn en zullen daaruit de nodige conclusies trekken.

De paniek die heerst op de markt dreigt alle pogingen van regeringen om de crisis in te perken teniet te doen. Geen enkele van de wanhopige maatregelen genomen door de Amerikaanse Centrale Bank, de Britse en Europese regeringen en centrale banken, zijn erin geslaagd dit een halt toe te roepen. Dit alles is nog schandaliger aangezien het net die mensen zijn die nu staan te schreeuwen om staatsinterventie, die vroeger altijd verkondigden dat de overheid geen plaats had in de economie en dat de vrije markt moet kunnen functioneren zonder regulatie of staatsinterventie van welke aard ook.

Nu klagen zij verbitterd dat de regulatoren hun werk niet gedaan hebben. Maar tot voor kort waren ze het er nog allemaal over eens dat het de taak van de regulatoren was om de vrije markt gewoon met rust te laten. De waakhonden hebben eigenlijk gelijk wanneer ze zeggen dat het niet hun taak is de banken te beheren, want dat was de mantra die alsmaar werd herhaald de laatste dertig jaar. Van Londen tot in New York en Reykjavik faalden regulatoren in het in toom houden van de 'excessen' van de financiële industrie. De laatste dertig jaar hebben de advocaten van de markteconomie allemaal een einde aan de regulering geëist.

Competitie tussen financiële instellingen en bedrijven moest een garantie zijn voor een efficiënte werking, met dank aan de onzichtbare hand van de markt. Maar het failliet van deze laissez-faire-politiek werd op brutale wijze aangetoond in de zomer van 2007. De samenleving betaalt de rekening van het beleid waarin kapitalisten en hun politieke vertegenwoordigers probeerden de boom gaande te houden door de speculatieve zeepbel alsmaar meer op te blazen. Ze waren allemaal betrokken in deze massale fraude. Republikeinen en Democraten, arbeiderspartijen en conservatieven, sociaal-democraten en vroegere 'communisten', allemaal hebben ze de markteconomie omarmd en geapplaudisseerd voor dit gezellige festival van geldmakerij.

Het is heel makkelijk om wijs te zijn ná de gebeurtenissen, zoals ook een dronkaard kan zijn de ochtend na een drankorgie. Ze zullen plechtig beweren hun les nu wel geleerd te hebben en dat ze nooit meer zullen drinken - een uitstekend voornemen dat ze oprecht willen volhouden - tot het volgende dronken feestje. Nu steken de financiële regulatoren hun neus in zelfs de kleinste aspecten van bankiersaangelegenheden, maar enkel nadat de banken op de rand van het instorten stonden. Waar waren ze voordien?

Nu worden de hebzuchtige bankiers door iedereen aangewezen als schuldig voor de crisis. Maar hiervoor werden de bankiers door iedereen opgehemeld als zijnde de redders des vaderlands, de rijkdommakers, de risiconemers en de werkverleners. Velen in the City of London en Wallstreet worden nu geconfronteerd met jobverlies. Verkopers zullen echter miljoenen verdiend hebben via korte termijn bonussen voor marktspeculatie. De bazen van deze verkopers in de bestuurskamers lieten het casino bestaan, omdat ook hun opbrengst aan die korte termijn resultaten verbonden was.

Achteraf proberen de autoriteiten dan toch beperkingen op te leggen aan de lonen van bankiers als tegenprestatie voor de 'reddingsoperaties'. Ze doen dit niet uit principe of overtuiging, maar uit angst voor de reactie tegenover de hoge bonussen die net aan de mensen die de chaos in onze economie veroorzaakten, met publiek geld worden betaald. Het patronaat negeert de sfeer van boosheid en haat, die wordt opgebouwd in de samenleving. Ze zijn er in elk geval onverschillig voor. Maar de politici kunnen het zich niet veroorloven compleet onverschillig te zijn tegenover de kiezers, aangezien ze hen de volgende verkiezingen naar huis kunnen sturen.

Het probleem waarmee ze geconfronteerd worden is dat het onmogelijk is de kapitalistische anarchie te reguleren. Ze klagen over hebzucht, maar hebzucht bevindt zich in het hart van de markteconomie en kan niet ingekrompen worden. Alle pogingen om de buitensporige lonen, ontslagvergoedingen, premies, enzovoort in te perken zullen botsen op sabotage. De markt zal zijn afkeuring laten merken door een val in de waarde van aandelen. Dit moet er voor zorgen dat de beleidsmakers zich zullen concentreren op hun ware electoraat: de bezitters van rijkdom. Wanneer een arbeider een jaar loonopslag opoffert, dan is dat geld voorgoed verdwenen. Dat geldt echter niet voor bankiers en kapitalisten. Zelfs als de laatstgenoemden, enkel voor uiterlijk vertoon, akkoord gaan om dit jaar hun bonussen in te perken, dan zullen ze volgend jaar deze 'grote opoffering' wel compenseren door die bonussen terug te verhogen. Dat is helemaal niet moeilijk.

Het idee dat mannen en vrouwen niet in staat zouden zijn hun aangelegenheden beter te organiseren dan dit, is een monsterlijke laster tegenover de mensheid. De voorbije 10000 jaar heeft de mensheid aangetoond dat ze in staat is elk obstakel te overwinnen om vorderingen te boeken richting het uiteindelijke doel, de vrijheid. De schitterende ontdekkingen van de wetenschap en de technologie scheppen de verwachting dat we de problemen die ons al eeuwen en millennia teisteren, kunnen oplossen. Maar dat kolossale potentieel kan nooit ten volle ontwikkeld worden zolang het ondergeschikt is aan een systeem gebaseerd op winstbejag.

Voor een beter leven 

Ongelofelijk, in hun pogingen het kapitalistische systeem te verdedigen, proberen sommige commentatoren de schuld voor deze crisis bij de consumenten en kopers van huizen te leggen: "we dragen allemaal verantwoordelijkheid" zeggen ze zonder blozen. Niemand dwingt ons er immers toe leningen van 125 procent te aanvaarden of ons in de schulden te steken voor een vakantie of een paar designschoenen, argumenteren ze. Maar in een situatie waar de economie zich razendsnel ontwikkelt en krediet goedkoop is, worden zelfs de armen verleid om te "leven boven hun stand". Op een bepaald moment was de rente in de VS zelfs negatief, wat er dus voor zorgde dat mensen die niet leenden, benadeeld werden.

Het kapitalisme creëert voortdurend nieuwe behoeften en de reclame is een gigantische industrie geworden die gebruik maakt van de meest gesofisticeerde methoden om consumenten ervan te overtuigen dat ze nood hebben aan dit of dat. De decadente levenstijl van beroemdheden wordt voortdurend in het zicht van de armen gehouden, wat een vervormde kijk op het leven geeft. Ze worden gebrainwashed om naar dingen te verlangen die ze nooit zullen hebben. Maar dan wijst de hypocriete burgerij met haar belerende vingertje naar het gewone volk dat, zoal Tantalus, gedoemd is een feestmaal te aanschouwen terwijl ze alle kwellingen van honger en dorst ondergaat.

Het is niet immoreel of onlogisch om te streven naar een beter leven. Moesten mannen en vrouwen niet voortdurend streven naar iets beters, zou er nooit enige vooruitgang zijn geboekt. De maatschappij zou wegzinken in een staat van inertie en stagnatie. We moeten zeker streven naar een beter leven, aangezien we maar een keer leven. En moest alles wat we kunnen hopen hetgeen zijn dat nu bestaat, dan zou de toekomst van de mensheid er maar somber uitzien. Wel immoreel en onmenselijk is de rat race die het kapitalisme heeft voortgebracht, waar individuele hebzucht niet enkel als een deugd wordt aanzien, maar als voornaamste bron van menselijke vooruitgang.

De kapitalistische klasse gelooft in de zogenaamde survival of the fittest, de wet van de sterkste. Hier bedoelen ze echter niet het overleven van de sterkste, de intelligentste of de meest fitte mee, maar wel van de rijkste, hoe zwak, dom, lelijk of ziek die ook moge zijn. Het is ook niet van belang hoeveel perfect gezonde en intelligente mensen in dit proces sterven. Het idee dat mijn persoonlijke vooruitgang ten koste gaat van al de rest, wordt voortdurend gecultiveerd, persoonlijke hebzucht moet bevredigd worden ten koste van anderen. Om vooruit te geraken is het noodzakelijk diegenen onder u te vertrappellen. Dit soort van burgerlijk individualisme is de psychologische en morele basis voor vele ziekten die onze maatschappij teisteren, knagend aan haar ingewanden en haar meesleurend naar een niveau van primitief barbarisme. Het is de moraal van hond bijt hond, het concept van ieder voor zich.

Deze miserabele karikatuur is een smet op de nagedachtenis van Charles Darwin. Coöperatie, niet competitie, was de sleutel tot overleven van het menselijke ras in het vroegste stadium. Onze vroegste voorouders op de savanne van Oost-Afrika (we zijn tenslotte allemaal afstammelingen van Afrikaanse emigranten), waren kleine en zwakke wezens. Ze misten sterke tanden en klauwen. Ze waren minder snel dan de dieren die ze wilden eten, of dan de roofdieren die hen wilden eten. Volgens 'de wet van de sterkste' zou onze soort zo een drie miljoen jaar geleden uitgestorven moeten zijn. De voornaamste evolutionaire troeven die onze voorouders echter bezaten waren coöperatie en sociale productie. Individualisme zou in deze omstandigheden de dood betekend hebben.

Veranderend bewustzijn 

Men moet de verdedigers van de zogenaamde wet van de sterkste vragen waarom juist banken, die aangetoond hebben helemaal niet sterk genoeg te zijn om te overleven, niet mogen sterven, maar koste wat het kost gered moet worden door de vrijgevigheid van de maatschappij waarvan men beweerde dat ze niet bestond. Om de zwakke en onfitte banken, die worden geleid door domme en inefficiënte bankiers te redden, wordt de sterke, intelligente, fitte, hardwerkende meerderheid geacht zichzelf op te offeren met de lach op het gezicht. De maatschappij is er zeker niet van overtuigd dat ze, om dit waardige doel te dienen, het zal moeten stellen zonder pietluttigheden als scholen en hospitalen. Ze aanvaardt geenszins een besparingsbeleid in de toekomst.

De economische schokken die dagelijks in de krant en op televisie verschijnen, vertellen een verhaal waarvan de betekenis voor iedereen duidelijk is: het huidige systeem werk niet. Om een Amerikaanse uitdrukking te gebruiken: "it is not delivering the goods". Er is geen geld voor gezondheidszorg, scholen of pensioenen, maar voor Wall Street is er al het geld van de wereld. In de woorden van Amerika's grootste nog levende schrijver, Gore Vidal: "Wat we hebben is socialisme voor de rijken en een vrijemarkteconomie voor de armen".

Vele gewone mensen trekken hieruit correcte conclusies. Ze beginnen het kapitalistisch systeem in vraag te stellen en kijken uit naar alternatieven. Helaas zijn de alternatieven niet meteen zichtbaar. In de VS kijken ze naar Obama en de Democraten. Maar de Republikeinen en de Democraten zijn enkel de linker- en rechterlaars van de Big Business. Het was opnieuw Gore Vidal die zei: "In onze republiek is er één partij, de Partij van het Bezit, met twee rechtervleugels." Omaba en McCain steunden beiden zeer loyaal het reddingspakket van 700 miljard dollar voor de Big Business. Ze vertegenwoordigen dezelfde belangen met slechts een klein verschil in tactiek.

Dit zal zeker gevolgen hebben voor het bewustzijn. Het is een elementaire stelling van het Marxisme dat het menselijke bewustzijn diep conservatief is. Mensen houden over het algemeen niet zo van verandering. Gewoonte, traditie en routine spelen een grote rol in het vormen van de kijk van de massa, die zich normaal verzet tegen de idee van grote veranderingen in hun levens en gewoontes. Maar wanneer grote gebeurtenissen de maatschappij op haar grondvesten doen daveren, worden mensen gedwongen hun oude ideeën, geloofsovertuigingen en vooroordelen te herzien.

We zijn nu terecht gekomen in zo een periode. De lange periode van relatieve welvaart die, buiten de milde recessie van 2001, twee of meer decennia geduurd heeft in de hoogontwikkelde kapitalistische landen, heeft zijn sporen nagelaten. Ondanks de manifeste onrechtvaardigheden van het kapitalisme, ondanks de lange werkuren, de verhoogde uitbuiting, de groeiende ongelijkheid, de obscene rijkdom van enkelen paraderend naast een stijgend aantal armen en gemarginaliseerden... desondanks dit alles geloofden de meeste mensen dat de markteconomie werkte en dat die zelfs in hun belang zou kunnen zijn. Dit was zeker het geval in de VS. Maar voor een steeds groeiend aantal mensen is dit niet langer waar.